در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان (میدان مشق، نبش خیابان امام‌خمینی و سی‌تیر کنونی) قطعه زمینی وجود داشت به مساحت حدود 3500 متر مربع که در سال 1315علی اصغر حکمت از رضا شاه اجازه خـواسـت تا در این زمین کتابخانه‌ای تخصصی برای موزه ایران باستان ساخته شود و به نام ابوالقاسم فردوسی، کتابخانه فردوسی نام گذاری شود.

با درخواست حکمت موافقت شد و از آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی، کـه نقشـه موزه ایران باستان را تهیه کرده بود خواسته شد تا نقشه‌ای برای کتابخانه ارائـه دهد تا سبک دو ساختمان بسیار به هم شبیه شـود.

در خرداد 1316مجموعاً 13712 نسخـه چاپی و خطی – در چند نوبـت – بـه کتابخانه تحویل داده شد. مجمـوعـه دیگـری کـه در زمـان افتتـاح بـه کتـابخـانـه ملـی منتقـل شد، حدود 5000 جلد کتاب به زبان‌های روسی، فـرانسـوی و آلمانی متعلق به کتابخانه بانک استقراضی شوروی بود. پس از انقـلاب اُکتبـر 1917 کتاب‌های بانک استقراضی در اختیار کتابخانه ملّی قرارگرفت.

بـا تلاش مهدی بیانی مجموعه کتابخانه عمومی معـارف که به 30هزار نسخه خطـی و چـاپـی مـی‌رسیـد بـه ساختمان جدید- جنب مـوزه ایـران باستان- منتقـل و با نام کتابخانه ملی ایران در سوم شهریورسال 1316 افتتاح شد.

زیـربنـای نخستیـن سـاختمـان کتابخانه ملّـی ایران 550 متر در 2طبقـه بود. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمایش، تـالار فـردوسـی، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه (برای حدود 60 نفر) و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای 40000 جلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود.

در نیمه دوم دهه 1330 ساختمان دیگـری به مساحت 570 مترمربع زیربنا در حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه سـاختـه شـد و برای یک دهه، کتابخانه ملّی کمتر تحت فشار کمبود جا بود.

پیشنهـاد احـداث یک کتابخانه ملّی دیگـر بیشتر بـه این دلیل بود که کتابخانه ملّی موجود از زمان احداث بـه هیـچ وجـه، به گونه‌ای عمل نکرده بود که بتوان آن را یک کتابخانه ملّی بـا معیارها و استانداردهای کتابداری به حساب آورد.

در واقـع کتابخانه ملّی ایـران در حـد یک کتابخانه عمومی و شاید یک قرائت‌خانه انجام وظیفه می کرد. همچنین از اوایـل دهـه 1340، بـه پوششی بـرای سازمان اداری ممیـزی و سانسور بدل شده بود.

در اسفند 1356 آیین نامه ثبت کتاب در هیئت وزیـران به تصویب رسید. کتابخانه ملّی ایـران، کتابشناسی ملی ایـران را از سال 1342 بـه طور ناقص و نامرتب منتشر می‌کرد اما از نظر خدمات فنی و اصول علمـی و جهانی کتابداری به قدری عقب بود که نمی‌توانست بـه سایر کتابخانه‌های کشور یاری برساند. بیشتر فعالیت 3 تا 4 دهه اول عمر کتابخانه ملّی صرف انتشار فهرست نسخه‌های خطی شد.

در سال 1352 از ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) درخواست شد که ایران را در تأسیس کتابخانه ملّی جدید یاری دهد.

در همایش جهانی ایفلا نمایندگان ایـران از آقای لیبارز، رئیس ایفلا خواستند کـه در تأسیس کتابخانه ملّی، بـه عنوان یک رویداد مهم فرهنگی در تاریخ ایران، نقش مهمی به کتابداران ایرانی سپـرده شـود. از ایـن رو طـرح تأسیس کتابخانه ملّی پهلـوی به مرکز خدمات کتابداری و مرکز مدارک علمی ایران ارسال شد.

در 1354، ناصر شریفی، رئیس وقـت دانشکـده کتابـداری پـرات، در آمریکا 60 تن از کتابداران و معماران مشهـور جهـان را دعـوت کرد تا بـرای بررسی معمـاری و کتابخانه‌های ایران به مدت 1 ماه به ایران سفر کنند. هنـوز بـررسـی‌هـا و تجدیدنظرهای نهایی بـه انجام نرسیده بود که با پیروزی انقلاب اسلامی کار متوقف شد.

پس از پیـروزی انقـلاب اسـلامـی، نخستین گـام بـرای ساماندهی کتابخانه ملّی در سال 1358 برداشته شد. طـرح ادغام مرکز خدمات کتابداری و کتابخانه ملّی ایـران که هر دو زیرمجموعه وزارت فرهنگ و آموزش عالی بودند به وزیر فرهنگ و آموزش عـالـی ارائـه شـد و مـورد تصـویـب قـرار گرفت.

در سال 1360 ادغام انجام شد و مرکز خدمات کتابداری با همه تجهیـزات و کارمندانش بـه سـاختمـان قـدیمـی کتابخانه ملی ایران منتقل شد.

بـا عملـی شـدن ادغـام مـرکـز خدمات کتابداری در کتابخانه ملّی، در سال 1362، بحران کمبود جا به مراتب شدیدتر شد. سـرانجـام بخشـی از ساختمان نیاوران بــه کتابخانه ملّی تحـویـل داده شـد و متعاقب آن کتابخانه ملّی، عملاً در 3 نقطـه تهـران مستقـر شـد.

پراکندگی نیروهای انسانی و بخش‌های مختلف کتابخانه ملّی موجب شد که وظایف و کارهای کتابخانه بـا کُندی و مشکـلات زیادی انجام شود. در سال 1369 بار دیگر اجرای طرح ساختمان کتابخانه ملّی مطرح شد و کلیـه سـوابـق در اختیار مهندسان مشاور شرکت پیرراز که از طرف وزارت مسکن و شهرسازی به کتابخانه معرفی شده بود، قرارگرفت.

در مـرداد 1374 کار ساخت در منطقه عباس آباد تهران آغاز و فاز اول در  اسفند 1383 افتتـاح شـد و کلیـه واحدها و نیروهای انسانی کتابخانه ملّی ایـران در یک مکـان جمع شدند.

ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملّی ایـران

در سال 1378 سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در کتابخانه ملّی ادغام شد و عملاً تعداد ساختمان‌های کتابخانه ملّی به عدد 8 رسید.

اتفاق مهم دیگری که در دهه 1380 در کتابخانه ملّی روی داد، ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملّی ایـران و تأسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی بـود.

شـورای عالی اداری در سال 1381، بـه پیشنهـاد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشـور این ادغام را تصویب کرد. در بنـد ج مـاده 2 ایـن تصویب نامه آمده اسـت: وظایف و مأموریت‌های تخصصی سـازمـان اسنـاد ملّـی ایـران و همچنیـن کتابخانه ملّی در قالب 2 معاونت مستقـل، تحت عنـوان کتابخانه ملّی و اسناد ملّی با برنامه مستقل در قوانین بودجه سنواتی فعالیت خواهند نمود.

ساختمان جدید کتابخانه ملّی

ساختمان جدید کتابخانه ملّی بـه گونه‌ای طراحی و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی، و پارکینگ، 8 مـرکـز مهم و تخصصـی کتابداری و مجمـوعـه‌هـای کتاب‌های مرجع و غیـر مرجع چاپی، نسخـه‌هـای خطـی و کتاب‌های نادر، منابع غیرکتابی را در خود جا بدهد و قابلیت آن را داشته باشد تا بتواند با تغییراتی که در حوزه فناوری روی می‌دهد هماهنگ شود.

ساختمان جدید ایـن امـکان را دارد تا مراکز تخصصی کتابداری بتوانند با هم در ارتباط مستقیم باشند. مجمـوعـه اصلـی کتابخانه ملـی در مخزن‌های بسته و در زیرزمین نگاهداری می‌شود ولی مجموعه‌ها و منـابـع مرجع در سالن‌های قرائت و به صورت نظام قفسه باز در دسترس مراجعه کنندگان است.

با استفاده از تجهیزات مدرن، انتقال کتاب از مخازن به بخش‌های امانت امکان پذیر است. این ساختمان گنجایش حداکثر 7 میلیون نسخه را دارد.